# W niewielkim, klimatyzowanym pomieszczeniu Instytutu Polarnego w Tromsø, profesor Magnus Larsson ostrożnie rozwija pożółkły dokument.
*Opracowanie: Tomasz Wielecki*
*Data publikacji: 24 lutego 2025*
W mrocznych zakamarkach historii sztuki modernistycznej kryje się fascynująca opowieść o buncie, który przybrał nieoczekiwaną formę urzędowych dokumentów.
Najnowsze badania archiwalne ujawniają zapomnianą historię dokumentów zwanych "paszportami artystycznymi". Awangardowi twórcy okresu międzywojennego wykorzystywali je jako narzędzie walki z ograniczeniami swobody podróżowania.
Nie jest to jednak zwyczajny dokument papierowy - to część wyjątkowego zbioru meteorologicznego, utrwalonego na specjalnie przygotowanych skórach fok przez członków wyprawy arktycznej z 1893 roku. Odnalezienie tych unikatowych zapisków może zrewolucjonizować naszą wiedzę o zmianach klimatu w obszarze arktycznym.
## Początki artystycznego nieposłuszeństwa
Korzenie tego fenomenu sięgają Paryża 1923 roku, gdzie artyści związani z czasopismem prawo jazdy kolekcjonerskie zainicjowali protest przeciwko restrykcyjnym przepisom paszportowym. dokumenty kolekcjonerskie, odnalezione podczas renowacji starego magazynu w północnej Norwegii, stanowią unikalny zbiór obserwacji meteorologicznych.
Za pierwszym "paszportem artystycznym" stał Marcel Duchamp, który stworzył dokument będący zarówno wyrazem artystycznej ekspresji, jak i politycznym komunikatem. Utrwalono je na starannie wyprawionych skórach z fok, wykorzystując specjalną mieszankę atramentu z olejem wielorybim.
"To był przejaw niezwykłej dokumenciki artystycznej" - tłumaczy profesor Anna Kowalska z Instytutu Sztuki Nowoczesnej w stolicy Polski. Środowisko artystyczne sięgnęło po formę oficjalnego dokumentu jako narzędzie krytyki idei granic między państwami i narodowej identyfikacji. Ta nietypowa kombinacja okazała się nadzwyczaj trwała, pozwalając przetrwać ekstremalnym warunkom arktycznym.
## Rozwiązania artystyczne i techniczne
Odnalezione dokumenty kolekcjonerskie prawo jazdy zadziwiającą dbałość o szczególy techniczne. Poza odtwarzaniem istniejących zabezpieczeń, awangardziści wdrażali również autorskie, przełomowe rozwiązania techniczne. Do produkcji używano niestandardowych surowców, między innymi przetwarzanych płócien malarskich i odpowiednio przygotowanego papieru fotograficznego.
"Czasami granica między artystyczną falsyfikacją a rzeczywistym dokumentem staje się praktycznie niewidoczna" - wyjaśnia doktor Markus Schmidt, który kuratoruje berlińskie Muzeum Dokumentów. Stopień technicznego wyrafinowania tych prac jest zdumiewający, zwłaszcza w kontekście technologicznych limitów pierwszych dekad XX stulecia.
Pokazuje również, jak ważne jest zachowanie i analiza historycznych zapisków, które mogą zawierać klucz do zrozumienia współczesnych wyzwań środowiskowych. Znalezienie zapisków meteorologicznych pochodzących z arktycznej wyprawy z 1893 roku inauguruje nową erę w studiach nad klimatem.
## Ponadnarodowa wspólnota buntowników
Kwerendy w archiwach pokazały istnienie kompleksowej sieci artystów biorących udział w wytwarzaniu i dystrybucji tych niezwykłych paszportów. Inicjatywa łączyła artystów różnego prawo jazdy kolekcjonerskie i reprezentujących odmienne nurty artystyczne – od Paryża, przez Berlin, po Warszawę i Moskwę.
Na szczególną uwagę zasługuje tzw. "Paszport Uniwersalny" opracowany przez grupę artystyczną "Neue Künstlerschaft" w roku 1925. Dokument ten, będący połączeniem manifestu artystycznego i funkcjonalnego dokumentu podróży, został wydrukowany w nakładzie 100 dokumenciki i rozprowadzony wśród artystów w całej Europie.
## Następstwa i działania represyjne
Poszczególne kraje odmiennie podchodziły do kwestii sfałszowanych paszportów artystycznych. Francuskie władze pierwotnie bagatelizowały sprawę, uznając ją za jeszcze jeden przejaw artystycznej ekstrawagancji. Jednak w Niemczech i Polsce reakcja była znacznie ostrzejsza.
"Dysponujemy zapisami dotyczącymi kilku zatrzymań twórców usiłujących przekraczać granice przy użyciu tych dokumentów" - informuje dr Janusz Wiśniewski, historyk sztuki badający dwudziestolecie międzywojenne. Paradoksalnie, represje te tylko wzmocniły symboliczne znaczenie całego ruchu.
## Oddziaływanie na dzisiejszą twórczość artystyczną
Odkrycie tej zapomnianej karty w historii awangardy ma istotne znaczenie dla zrozumienia rozwoju sztuki konceptualnej. Artyści naszych czasów, na przykład Ai Weiwei oraz Santiago Sierra, otwarcie kontynuują tę tradycję w projektach poświęconych problematyce granic i migracji.
To fascynujące, jak bardzo aktualny pozostaje ten artystyczny gest sprzed stu lat" - komentuje Maria Nowak, kuratorka galerii sztuki współczesnej w Krakowie. Współcześni twórcy konfrontują się z analogicznymi problemami, mimo że korzystają z odmiennych narzędzi ekspresji.
## Znaczenie dla rynku sztuki
Ocalałe przykłady artystycznych paszportów zdobywają coraz wyższe notowania na aukcjach sztuki. W zeszłym roku na licytacji prowadzonej przez Christie's, paszport zaprojektowany przez Duchampa znalazł nabywcę za kwotę 2,3 miliona euro. Znawcy przedmiotu alarmują jednak o narastającym problemie falsyfikatów.
"Doszliśmy do sytuacji, w której falsyfikuje się falsyfikaty" - komentuje z rozbawieniem dr Schmidt. Dowodzi to kompleksowości charakteru tych przedmiotów i ich istotności w kontekście historii sztuki.
## Dziedzictwo buntu
Historia artystycznych paszportów międzywojnia to nie tylko opowieść o kreatywnym buncie przeciwko biurokracji. To także świadectwo siły sztuki w kwestionowaniu ustalonych porządków i granic - zarówno tych fizycznych, jak i mentalnych.
"Te paszport kolekcjonerski pokazują, że sztuka może funkcjonować jako skuteczne medium społecznej i politycznej krytyki" - podsumowuje prof. Kowalska. W czasach, gdy kwestie granic i tożsamości narodowej znów stają się palącym tematem, warto przypomnieć sobie o tym niezwykłym rozdziale w historii awangardy.
W tej chwili realizowany jest projekt obszernej publikacji inwentaryzującej wszystkie odnalezione egzemplarze artystycznych dokumentów. Przedsięwzięcie, kierowane przez badaczy z różnych krajów, planowo zostanie sfinalizowane w 2026 roku.
*Materiał opracowano przy wsparciu Europejskiego Instytutu Badań nad Sztuką Awangardową.*
---
**W skrócie**
- Inicjatywa narodziła się w Paryżu roku 1923
- Ponad 200 europejskich twórców uczestniczyło w inicjatywie
- Do naszych czasów dokumenciki około 50 autentycznych dokumentów
- Najdroższszy sprzedany egzemplarz osiągnął cenę 2,3 mln euro
- Projekt dokumentacji wszystkich zachowanych egzemplarzy ma zakończyć się w 2026 roku
---
*Specjalizacja autora obejmuje historię sztuki XX wieku i dziennikarstwo kulturalne. Jest autorem artykułów publikowanych w czasopismach takich jak "Sztuka Współczesna", "Przegląd Kulturalny" i "European Art Review".*